Thoạt đầu bà nói với tôi trong một chất giọng đặc Hà
Nội, khiến tôi hơi giật mình, nhưng để giải thích, bà kể: “Tôi tên thật là Công Thị Nghĩa, sinh năm 1932, trong một gia đình tiểu
tư sản, người làng Ngọc Hà, cha tôi thời ấy là một công chức được điều động vào
Sài Gòn, nên khi đến năm mười tuổi, gia đình theo ông vào Nam…” Và cứ như
vậy, trong một buổi chiều đầu xuân, trong căn nhà óng ả gần Paris của gia đình
bà, bà đã tâm sự toàn bộ cuộc đời của mình. Những năm tháng cứ trượt lượt,
nhưng những dấu mốc lịch sử và những thăng trầm của đời bà hiện ra như mộhttp://baoquocte.vn/tien-si-su-hoc-thu-trang-hon-toi-o-phuong-troi-ay-2642.htmlt cuốn
phim quay chậm.
“Tuổi thơ tôi trôi
đi cũng êm đềm như những đứa trẻ khác, bà kể. Cho đến khi có phong trào Trần
Văn Ơn phát động Học sinh, Sinh viên nổi dậy chống sự đổ bộ của Mỹ vào Miền Nam
Việt Nam...” Rồi bà kể lại những chuỗi ngày trốn
nhà đi biểu tình và từ đó bà gặp được cán bộ lão thành của cách mạng rồi thấm
nhuần được tư tưởng yêu nước.
Con đường hoạt
động cách mạng bắt đầu diễn ra từ đó. Nhưng đến năm 1952, bà bị bắt và đưa ra
trước Toà án binh Pháp, và được đích thân luật sư Nguyễn Hữu Thọ bào chữa tại
toà án. Trong những ngày ở trong đề lao, bà có dịp được tiếp cận những đàn chị
cách mạng như bà Nguyễn thị Bình, bà Đỗ Duy Liên… Cho đến gần một năm sau, năm
1953, chính phủ Pháp phân tán tù nhân, và bà được đưa về Sài gòn và được trả tự
do. Biết bà là người gan dạ, một số trí thức cấp tiến, thân Bắc kỳ đã giới
thiệu và đưa nhập vào làng báo chí. Ý thức báo chí là vũ khí lợi hại nhất để
đấu tranh cho quyền dân tộc, bà chấp
nhận ngay và hồi đó bà viết cho các báo Sài
Gòn Mới, Phụ nữ diễn đàn, Lẽ sống… dưới nhiều bút danh khác nhau
như Thu Trang, Thanh Tâm, Nguyễn Huyền Thu... Khi tôi đưa tay chỉ một bức ảnh
đen trắng, trong hình là một phụ nữ trẻ đội vương miện Hoa hậu. Bà cười, những
nếp nhăn như dãn ra: “Vâng đó là một kỷ
niệm đẹp, nhưng cũng là do một sự tình cờ thôi. Hôm ấy, nghe tin ban tổ chức có
tổ chức cuộc thi Hoa hậu, nhân danh phóng viên, tôi đến đó để lấy tin cho báo.
Không ngờ khi gặp tôi, thì Ban tổ chức trầm trồ và cố thuyết phục gia đình cho
phép tôi tham gia. Vậy là trong có hai mươi bốn tiếng đồng hồ, một chiếc áo dài
đăng ten, màu vàng rất đẹp được may gấp để tôi có trang phục đi dự thi Hoa
hậu…”
Nhưng điều khiến tôi đến gặp bà hôm nay lại là chuyện khác, và những
câu hỏi cứ trực phát ra trên môi tôi, cuối cùng tôi cũng chen vào được để hỏi
bà, lý do nào khiến bà rời bỏ tất cả để đi Pháp. Bà thổ lộ rằng kể từ khi đăng
quang Hoa hậu, một số nhà làm phim đã mời bà đóng phim, và do vậy, một nhóm
người Pháp đã phát hiện và mời bà tham gia làm phim truyền hình với họ và cũng
vì thế mà bà được qua Pháp an toàn. Sau này có dịp một người bạn trong ngành
báo chí kể cho bà nghe lại rằng khi biết tin bà đã đi nước ngoài trót lọt thì
Trần Lệ Xuân đã ném cả cốc nước trà vào mặt Tổng Nội vụ thời đó và quát: “Tại sao các ông lại cho con Việt Cộng nằm
vùng đó trốn thoát hả!” Khi được hỏi con đường nào đã khiến bà từ một Hoa
Hậu, đến diễn viên phim trường, nhưng sau đó lại thành Tiến sĩ sử học, giọng bà
như trầm lại: “Đúng vậy, khi sang Pháp,
các nhà làm Phim đề nghị tôi đóng những bộ phim chống Cộng và ca ngợi Pháp
trong thời kỳ thuộc địa vàng son của họ ở Đông dương, vậy là tôi từ chối. Tôi
cũng không thể về nước, vì những năm đó, Chính Phủ Diệm bắt đầu thực hiện luật
10/59, rất nhiều bà con thân hữu khuyên tôi không nên trở về trong lúc này.
Trong cảnh bơ vơ đất lạ, tôi tham gia những khoá học tiếng Pháp đầu tiên tại
Sorbonne. Tôi may mắn được chính giáo sư Durand kèm cặp...” Bà kể rằng vị
giáo sư ấy không chỉ là một nhà ngôn ngữ học mà còn là một nhà sử học. Chính
nhờ ông mà bà khám phá ra một điều mới mẻ và muốn theo học đến cùng để tìm ra
câu trả lời cho những câu hỏi cứ đau đáu trong tim liên quan đến tổ quốc Việt
nam yêu dấu. Đến năm 1964, thì bà chính thức ghi tên vào khoá học của giáo sư
Durand tại Trường cao học Ngôn ngữ và sử học Đông dương. Tại đây, bà đã khám
phá ra những hoạt động của các trí thức cả Nho học và Tân học Việt Nam tại
Pháp, họ thu được rất nhiều những kết quả khả quan đã dấy lên tình yêu nước
chống thực dân trong giới Việt Kiều, đánh thức dư luận Pháp về chế độ thuộc
địa. Chính vì thế khi tốt nghiệp cao học, bà đã chọn đề tài làm luận án về Phan
Châu Trinh vào khoảng những năm 1969 – 1970.
